GEDACHTEN LEZEN

Ken jezelf, vertrouw op een ander

Roos Vonk*

Ooit zouden toenmalig vriendlief en ik een weekje weggaan. We waren het eens over Barcelona. Maar toen de week dichterbij kwam en ik voorstelde te gaan boeken, bedacht hij dat het dichter bij huis net zo leuk was. Brugge bijvoorbeeld. Dan konden we met de auto, spontaan vertrekken wanneer we maar wilden, en als het slecht weer was gingen we gewoon terug en thuis vakantie houden. Daar ging Barcelona! “Ja hoor”, zei ik beschuldigend, “je stuurt er gewoon op aan dat we maar drie dagen weggaan zodat je weer lekker kan gaan werken!” Dat viel niet goed. “Waarom weet jij toch altijd beter wat ik wil dan ík?” zei hij nijdig. “Al ben je dan psycholoog, weet je toch niet beter wat ik denk dan ik zelf!”

Als ik toen het onderzoek van Emily Pronin kende, had ik dat er tegenin kunnen brengen. Zij heeft in diverse studies** aangetoond dat mensen weinig inzicht hebben in hun eigen gedrag. Dit wordt de bias blind spot genoemd: de blinde vlek die mensen hebben voor hun eigen vertekeningen, vooroordelen en wensdenken. Zo vinden we allemaal van onszelf dat we niet discrimineren, niet snel klaar staan met ons oordeel, niet slijmen bij de baas, ons niet a-sociaal gedragen, niet hypocriet zijn, niet roddelen of onze opvattingen laten bepalen door eigenbelang. Dat zijn vooral andere mensen, die dat allemaal doen.

Om te laten zien dat we ons vergissen in onszelf, liet Pronin deelnemers aan haar onderzoek in tweetallen een test voor sociale intelligentie maken. Ongeacht hun werkelijke score kregen alle tweetallen na afloop te horen dat de één heel hoog scoorde op de test en de ander juist laag. Toen ze hun eigen score wisten, werd aan ieder individueel gevraagd hoe betrouwbaar ze de test vonden. Wat denk je: zou je zelf de test minder betrouwbaar vinden als je laag scoorde? Nee natuurlijk, zo flauw ben jij niet. En de deelnemers aan dit onderzoek: vonden zij de test minder betrouwbaar als ze laag scoorden? Ja natuurlijk, zo zijn mensen. Dat bleek ook uit de resultaten.

Vervolgens werd aan de deelnemers uitgelegd dat mensen soms naar zichzelf toe redeneren, door de test minder betrouwbaar te vinden als ze slecht scoren en juist superbetrouwbaar als ze goed scoren. Er werd gevraagd of zij op die manier naar zichzelf toe hadden geredeneerd en of de andere deelnemer, aan wie ze gekoppeld waren, dat had gedaan. Deelnemers die een hoge score hadden gekregen gaven aan dat de test gewoon echt betrouwbaar wás; van hun partner, die laag had gescoord en de test als niet erg betrouwbaar had beoordeeld, vonden ze dat deze naar zichzelf toe had geredeneerd. Omgekeerd zeiden deelnemers die zelf een lage score hadden dat de test écht niet zo goed was; ze hadden het idee dat hun partner aan zelfbedrog deed door de test heel betrouwbaar te vinden, alleen omdat hij zelf goed had gescoord.

Dit betekent dat de deelnemers de neiging tot zelfverheffing (bij een goede uitslag) en zelfbescherming (bij een slechte uitslag) niet bij zichzelf herkenden, maar wel bij de ander. Omdat deze mechanismen – net als veel menselijke dwalingen – onbewust verlopen, heb je helemaal niet in de gaten dat je het zelf doet. Als je bij jezelf naar binnen kijkt, zie je nergens sporen van partijdigheid en gesjoemel, dus je bent er gerust op dat jij daar geen last van hebt. Maar bij jezelf naar binnen kijken is dan ook een onmogelijke opgave, ook al voelt het vaak anders. Bij anderen zie je die vertekeningen juist wel, waardoor je mening over de ware drijfveren van anderen vaak beter klopt.

Kortom, wil je iets over jezelf leren, vertrouw dan op die zelfingenomen ander die beter dan jijzelf meent te weten wat jou drijft, wat je valkuilen en misvattingen zijn. Mensen weten dat over anderen inderdaad vaak het best. Maar laat dat geen reden zijn om nu, gewapend met dit verhaal, op je partner of collega af te stappen en te zeggen: “Zie je nou wel!” Want irritant blijft het. En als je gelijk hebt is het misschien nog wel veel irritanter.